زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

عبدالرحمان بن محمد ثعالبی




ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، کنیه‌اش ابوزید، مفسر، محدّث و فقیه مالکی الجزایری در قرن نهم بوده است.


۱ - وجه تسمیه ثعالبی به جعفری و الجزایری


چون نسبت او را به جعفر بن ابی طالب رسانده‌اند و اهل الجزایر نیز بوده است، او را جعفری و الجزایری هم خوانده‌اند.
[۱] محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۶، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۲] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۲ - سرگذشت ثعالبی


ولادتش را بین ۷۸۶ـ۷۸۸ ذکر کرده‌اند.
[۳] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۴] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵] د.اسلام، ذیل «ثعالبی».
ثعالبی در ۸۰۲ برای کسب دانش به بجایه رفت.در ۸۰۹ به تونس و از آنجا به مصر سفر کرد
[۶] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۷] محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، ج۱، ص۶۱۲، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
[۸] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و در مصر کتاب بخاری در حدیث و مختصر احیاءالعلوم الدین غزالی را نزد بزرگان و مشایخ حدیث فرا گرفت.
[۹] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
سپس عازم حج شد و در بازگشت، بار دیگر به مصر و از آن‌جا به تونس رفت.
[۱۰] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اهل علم از دانش وی در حدیث بهره فراوان بردند و او را آیتی در علم حدیث می‌دانستند.
[۱۱] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۱۲] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
وی پس از یک سال توقف در تونس، به الجزایر بازگشت و تا پایان عمر به تعلیم و نشر دانش پرداخت.
[۱۳] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۳ - ثعالبی و زهد و تصوف


ثعالبی در زهد و پارسایی شهره بود و از مشایخ طریقت و تصوف به شمار می‌آمد.وی به سبب گرایشهای زاهدانه‌اش، منصب قضا را، که به اجبار پذیرفته بود، رها کرد.
[۱۴] عادل نویهض، معجم المفسرین: من صدرالاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۲۷۶، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۱۵] ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۵۶ ـ۶۰، بیروت ۱۹۹۸.
به گفته یکی از شاگردانش، دیانت وی بر علمش غالب شده بود.
[۱۶] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
ابوالقاسم سعدالله قماری،
[۱۷] ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۹۹۸.
[۱۸] ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، بیروت ۱۹۹۸.
ثعالبی را از بزرگ ‌ترین زاهدان و عالمان الجزایر در قرن نهم دانسته و پس از بیان جایگاه و تأثیر ثعالبی در تاریخ تصوف در سرزمین مغرب، اهمیت وی را معلول سه عامل دانسته است: شخصیت علمی وی که مطابق شواهد تاریخی در تعلیم و تربیت شاگردان، موفق بوده است؛ آثار وی در تصوف؛ و زاویه‌ای که در کنار مرقدش بنا شد و از همان آغاز میعادگاه صوفیان و اهل دل بود.

۴ - مشایخ و استادان ثعالبی


برخی از مشایخ و استادان ثعالبی عبارتند از: ابوالقاسم عبدالعزیز بن موسی عبدوسی (متوفی ۸۳۷)، محمد بن احمد تلمسانی، نواده ابن مرزوق خطیب (متوفی ۷۸۱)، مشهور به ابن مَرزوقِ حفید (متوفی ۸۴۲)، ولی‌الدین احمد بن عبدالرحیم عراقی (متوفی ۸۲۶)، ابوالقاسم بن احمد بُرزُلی و عیسی بن احمد غَبرینی (متوفی ۸۱۵).
[۱۹] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، ج۴، ص۱۵۲، قاهره: دارالکتاب الاسلامی .
[۲۰] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۲۱] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۲ـ۷۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.


۵ - شاگردان ثعالبی


برخی از شاگردان وی این اشخاص بوده‌اند: محمد بن محمد فرزند ابن مرزوق حفید معروف به ابن مرزوقِ کَفیف (متوفی ۹۰۱)، محمد بن یوسف سَنوسی (متوفی ۸۹۵) و محمد بن عبدالکریم مَغیلی (متوفی ۹۰۹).
[۲۲] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۲۳] محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، ج۱، ص۶۱۴، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
[۲۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمة مصحّحان، ص۲۵ـ۳۴، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.


۶ - وفات ثعالبی


به نوشته سخاوی،
[۲۵] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، ج۴، ص۱۵۲، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
ثعالبی در اواخر ۸۷۵ یا اوایل ۸۷۶ درگذشته، اما بر اساس نوشته حک شده بر روی سنگ قبر او، سال وفاتش ۸۷۳ است.
[۲۶] د.اسلام، ذیل «ثعالبی».


۷ - آثار ثعالبی وموضوعات آنها


آثار ثعالبی بیش از نود عنوان و شامل موضوعات گوناگونی از جمله قرآن، حدیث، فقه، ادبیات و تصوف است.
[۲۷] عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر من صدرالاسلام حتی منتصف القرن العشرین، ج۱، ص۸۹، بیروت ۱۹۷۱.
مهم ‌ترین کتاب ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیرالقرآن، تفسیر کاملی از قرآن کریم و در اصل خلاصه‌ای از تفسیر المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، اثر ابن عطیه اندلسی (متوفی ۵۴۶)، است که ثعالبی نکاتی را به آن افزوده است؛ چنانکه غزی این تفسیر را اختصار تفسیر ابن عطیه نامیده
[۲۸] محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۶۰، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
و ذهبی
[۲۹] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
آن را گردآوری آرای پیشینیان دانسته است.ثعالبی، به گفته خودش در مقدمه کتاب،
[۳۰] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۱۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
برای نگارش این تفسیر از حدود صد کتاب بهره برده است.التفسیرالکبیر فخررازی در زمره این کتابها است اما ثعالبی در مقدمه، به استفاده از آن تصریح نکرده، گرچه در کتاب بارها سخنان فخررازی را ذکر کرده است.
[۳۱] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۹۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۲] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۳۰، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۳] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۴۰، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۵] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۹، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۶] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۶۵، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۷] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۳۹۲، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۸] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۴، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۹] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۹۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۰] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۶۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.


۸ - شیوه تألیف و منابع تفسیر ثعالبی


ثعالبی برای پرهیز از خطا در نقل قولها، عین سخنان نویسندگان را آورده و برای برخی کتابها علامت اختصاری به کار برده است.او پس از ذکر هر آیه، نکات دستوری و لغوی آن را آورده و در این زمینه عموماً از آرای صفاقسی (متوفی ۷۴۳)،ابوحیان نحوی (متوفی ۷۴۵) و ابوالبقاء عکبری (متوفی ۶۱۶) بهره گرفته است.سپس به بیان معنای آیه و تفسیر آن پرداخته و روایات متعلق به آیه را ذکر کرده است.
منابع ثعالبی در این زمینه عموماً تفسیر طبری، کتب صحاح و سنن و مستدرک حاکم نیشابوری است.او روایات را بدون ذکر سلسله سند آورده
[۴۱] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
با این همه، در آوردن روایات معتبر دقت فراوان کرده و پس از ذکر احادیث ضعیف، از بی اعتمادی خود به آن‌ها سخن گفته است.
[۴۲] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۳] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۱۲۹ـ۱۳۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۲۴۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
ثعالبی در تفسیر خود به اختلاف قرائات نیز پرداخته و منبع اساسی وی در این باره، تفسیر ابن عطیه بوده است.علاوه بر این به مسائل کلامی، فقهی و اصولی نیز پرداخته است.روش وی در تفسیر آیات اختصار و ایجاز است، به طوری که از تفسیر بخشهایی از آیات که ضروری نمی‌دانسته، صرف نظر کرده و مسائل بحث انگیز و مورد نزاع را نیز به میان نیاورده است.
[۴۵] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۴۶] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۲، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
تألیف این تفسیر در ۱۵ ربیع الاول ۸۳۳ به پایان رسیده است.
[۴۷] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۶۴۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۸] ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.
الجواهرالحسان فی تفسیرالقران نخستین بار در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ به کوشش و تحقیق محمد بن مصطفی بن خوجه در الجزایر چاپ شد.

۹ - آثار فقهی و حدیثی ثعالبی


روضة الانوار و نزهة الاخیار اثر دیگر اوست که چکیده حدود شصت کتاب فقهی است.تنبکتی
[۴۹] احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
آن را گنجینه‌ای از کتابها دانسته است.علاوه بر این، ثعالبی از کتابهای خود و نیز کتابهای دیگران در علم حدیث که به دستش رسیده و از آن‌ها روایت کرده، فهرستی با عنوان غنیمة الواجد و بغیة الطالب الساجد فراهم آورده است.این فهرست غالباً از طریق ولی الدین عراقی در سال ۸۱۷ روایت شده است.
[۵۰] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
کحّاله
[۵۱] عمررضا کحّاله، ج ۵، ص ۱۹۲.
کتاب نفائس المرجان فی قصص القرآن را نیز از آثار ثعالبی شمرده اما شواهد نشان می‌دهد که مؤلف آن صفی الدین احمد موصلی است.
[۵۲] اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴، ستون ۶۶۳.
[۵۳] اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵، ستون ۵۳۲ـ۵۳۳.
[۵۴] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۴ـ۲۷۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۵] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه، ص۳۷ـ ۳۸، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.


۱۰ - فهرست منابع


(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴ .
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵ .
(۳) احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹ .
(۴) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷ .
(۵) عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ .
(۶) محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷ .
(۷) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی .
(۸) ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، بیروت ۱۹۹۸ .
(۹) محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ .
(۱۰) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ .
(۱۱) عمررضا کحّاله .
(۱۲) معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت .
(۱۳) عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر من صدرالاسلام حتی منتصف القرن العشرین، بیروت ۱۹۷۱ .
(۱۴) عادل نویهض، معجم المفسرین: من صدرالاسلام حتی العصر الحاضر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸ .
(۱۵) محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵ .
(۱۶) EI ۱ , sv "Al-Tha ـ a ¦lib ¦â ۳: ـ Abd al-Rah ¤ma ¦n b Muh ¤ammad" (by C Brockelmann) .

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۶، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۲. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۴. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵. ↑ د.اسلام، ذیل «ثعالبی».
۶. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۷. ↑ محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، ج۱، ص۶۱۲، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
۸. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۱۰. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۱۲. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۳. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۴. ↑ عادل نویهض، معجم المفسرین: من صدرالاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۲۷۶، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۱۵. ↑ ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۵۶ ـ۶۰، بیروت ۱۹۹۸.
۱۶. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۱۷. ↑ ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۹۹۸.
۱۸. ↑ ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، بیروت ۱۹۹۸.
۱۹. ↑ محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، ج۴، ص۱۵۲، قاهره: دارالکتاب الاسلامی .
۲۰. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۲۱. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۲ـ۷۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۲۲. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۲۳. ↑ محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، ج۱، ص۶۱۴، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
۲۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمة مصحّحان، ص۲۵ـ۳۴، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۲۵. ↑ محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، ج۴، ص۱۵۲، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۲۶. ↑ د.اسلام، ذیل «ثعالبی».
۲۷. ↑ عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر من صدرالاسلام حتی منتصف القرن العشرین، ج۱، ص۸۹، بیروت ۱۹۷۱.
۲۸. ↑ محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۶۰، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۲۹. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳۰. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۱۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۱. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۹۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۲. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۳۰، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۳. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۴۰، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۵. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۹، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۶. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۶۵، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۷. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۳۹۲، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۸. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۴، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۹. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۹۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۰. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۶۶، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۱. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۴۲. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۳. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۱۲۹ـ۱۳۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۲۴۷، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۵. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۶۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۴۶. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، ج۱، ص۲۵۲، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۴۷. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۶۴۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۸. ↑ ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.
۴۹. ↑ احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج۱، ص۲۵۹، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۵۰. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۷۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۵۱. ↑ عمررضا کحّاله، ج ۵، ص ۱۹۲.
۵۲. ↑ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴، ستون ۶۶۳.
۵۳. ↑ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵، ستون ۵۳۲ـ۵۳۳.
۵۴. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، ج۲، ص۲۷۴ـ۲۷۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۵. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه، ص۳۷ـ ۳۸، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.


۱۲ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحمان بن محمد ثعالبی»، شماره۴۲۳۶.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن نهم | فقهای مالکی | مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.